سند ثبت اختراع، حق امتیاز یا ثبت پتنت حق انحصاری است که در قبال اختراع یا ایدهٔ ثبت شده به مخترع یا نماینده قانونی او اعطا می‌شود. انحصار اختراع ثبت شده مجموعه‌ای از حقوق منحصر به فردی است
که از طرف دولت‌ها برای مدتی معین در عوض تنظیم و افشاء عمومی جزئیات معین از یک، روش، جریان عمل یا ترکیب خاصی از ماهیت (مفهوم) که به عنوان اختراع شناخته می‌شود و در اختیار شخص خاصی قرار می‌گیرد. بطوریکه آن مفهوم، اختراعی جدید، مفید یا مورد استفاده صنعت شناخته شود.
به عبارت دیگر از لحاظ قانون، ثبت پتنت یک حق اختصاصی است که به یک اختراع که خود عبارت است از یک محصول یا فرایند که راه جدیدی را برای انجام کاری فراهم می‌کند و یا یک راه حل فنی جدید را برای مشکلی ارائه می‌دهد، داده می‌شود. ثبت پتنت، حق استفاده و مالکیت مادی و معنوی را در مورد اختراع ثبت شده برای مالک پتنت را فراهم می‌کند. حفاظت و حق استفاده برای مدت زمان محدودی است که عموماً ۲۰ سال می‌باشد اما بر اساس قوانین کشورها متفاوت است.
حق استفاده پتنت بدین معناست که اختراع نمی‌تواند بدون رضایت مالک پتنت، به صورت تجارتی ساخته ، مورد استفاده، توزیع یا فروخته شود. این حقوق ناشی از ثبت اختراع معمولاً در دادگاهی بررسی و اعمال قانون می‌شوند که در بسیاری از دستگاه‌ها، قدرت متوقف کردن تجاوز به حقوق مالکیت فکری و حق اختراع را دارا می‌باشند
طبق تعریف سازمان جهانی مالکیت معنوی، ثبت اختراع یا ثبت حف استفاده برای محصول یا فرایندی است که راه نوینی را جهت انجام کاری ارائه می‌دهد یا راه حل فنی جدیدی را برای حل مشکلی خاص پیشنهاد می‌کند. به عبارت ساده‌تر اختراع راه حلی است فنی که برای اولین بار جهت حل مشکلی فنی ارائه می‌گردد. گواهینامه حق امتیاز یا حق ثبت اختراع یا از سوی دولت کشور مورد تقاضا به مخترع یا نماینده قانونی که موفق به طی مراحل ثبت اختراع شده است اعطا می‌شود. مخترعی که موفق به دریافت گواهینامه ثبت احتراع شده دارای حقی انحصاری برای بهره‌برداری از اختراع ثبت شده‌است. برای ثبت حق امتیاز یا پتنت باید سه معیار نوآوری، تازگی و سودمندی را دارا بوده تا بتوان موفق به ثبت اختراع شد :
- نوآوری (inventiveness): اختراع مورد نظر نباید برای یک شخص با سطح دانش یا مهارت میانگین در زمینه آن اختراع در همان کشور به ثبت رسیده، مشهود باشد.
- تازگی (novelty): درخواست‌کننده حق امتیاز باید تازگی ادعا خود را نیز ثابت کند. اختراع مورد نظر باید به طور واضح ابتکاری باشد و تا زمان درخواست به صورت بیانی یا نوشته شده (یا در حال استفاده) نباشد.
- سودمندی (utility): این نیز باید توسط درخواست کننده ثابت شده که این معنی را می‌دهد که اختراع مورد نظر باید قابلیت تبدیل به یک محصول یا یک فرایند صنعتی را دارا باشد.
ثبت حق اختراع به دو نوع حق امتیاز «محصول» و «فرایند» تقسیم‌بندی می‌شوند:
- ثبت اختراع محصول: یک راه حل تکنولوژیکی است که در یک محصول به کار می‌رود و به صاحبش حق امتیاز منحصربه‌فردی برای تهیه، استفاده، فروش و صادر کردن محصولاتی که از آن اختراع استفاده شده را می‌دهد.
- ثبت اختراع فرایند: زمانی اعطا می‌شود که راه حل تکنولوژیکی در یک فرایند تولید استفاده شود و به صاحب آن امتیاز منحصربه‌فردی جهت استفاده از آن فرایند برای ساخت، استفاده و تجارت محصولات نتیجه شده از آن فرایند را می‌دهد.
گواهینامه ثبت اختراع حمایت قانونی از اختراع را برای دارنده آن تأمین می‌کند. این حمایت برای مدت محدودی (حداکثر بیست سال) در ازای افشای جزئیات اختراع برای عموم، اعطا می‌گردد. حمایت حق امتیاز به این معنا است که مورد اختراع را نمی‌توان بدون اجازه دارنده حق امتیاز به صورت تجاری تولید کرد، استفاده یا توزیع نمود و به فروش رساند. به این نکته مهم باید توجه داشت که حق امتیاز مجوز تولید محصول اختراعی نیست بلکه تنها دیگران را از تولید آن بازمی‌دارد.
حقوق حق امتیاز معمولاً پس از ارائه دادخواست از سوی دارنده آن به دادگاه، احقاق می‌شود. دادگاه در بیشتر نظام‌ها، شخص یا اشخاص نقض کننده حقوق حق امتیاز را از این کار بازداشته و وی را مکلف به جبران خسارتهای وارده به صاحب حق اختراع می‌نماید. همچنین چنانچه شخص ثالثی در دادگاه حق اعطا شده حق امتیاز را به چالش کشیده و در این امر موفق شود، حق امتیاز ثبت اختراع اعطا شده قبلی باطل شناخته خواهد شد. به عنوان مثال بتواند ثابت نماید که اختراع فاقد شرایط قانونی ثبت اختراع و لازم برای ثبت بوده‌است.
دارنده گواهینامه ثبت اختراع حق دارد تصمیم بگیرد چه کسی می‌تواند در طول مدت حمایت، از اختراع وی بهره‌برداری نماید. وی می‌تواند با عقد قرارداد، اجازه یا لیسانس استفاده از اختراع را به افراد دیگر واگذار کند. دارنده حق امتیاز همچنین می‌تواند حق اختراع خود را بطور کامل به دیگری بفروشد که در این صورت خریدار، دارنده جدید آن اختراع شناخته خواهد شد. با انقضای دوره زمانی حق امتیاز حمایت از اختراع پایان گرفته و استفاده از آن در اختیار عموم خواهد بود. یعنی دارنده گواهی ثبت اختراع دیگر حقوق اختراع خود را دارا نبوده و هر شخصی می‌تواند از آن بهره‌برداری تجاری کند.